Historia

Z inicjatywy prymasa Polski, kardynała Stefana Wyszyńskiego, Instytut Tomistyczny rozpoczął działalność w roku 1958. Jego założycielem i pierwszym dyrektorem do roku 1979 był o. dr Bernard Przybylski OP.

Powstanie Instytutu było odpowiedzią na potrzeby Kościoła w powojennej Polsce. Okres wojny spowodował wielkie straty w kadrze naukowej, zniszczone zostały księgozbiory, przerwane prace badawcze, a po wojnie terror stalinowski uniemożliwiał swobodne kontakty. Ograniczało to możliwości włączenia się przez Kościół w Polsce w prace intelektualne Kościoła powszechnego w czasie, gdy trwały ożywione dyskusje i dochodziło do znaczących przemian. Oczywistą była potrzeba stworzenia ośrodka niosącego rzetelną informację z zakresu teologii i związanych z nią dyscyplin, dysponującego odpowiednimi zbiorami bibliotecznymi; ośrodka, którego celem byłoby zarówno nadrabianie zaległości, jak i stymulowanie rodzimych poszukiwań. Wyrazem podjęcia wyzwań czasu były dwa główne nurty działalności Instytutu: zbieranie i porządkowanie informacji na temat badań teologicznych na Zachodzie oraz własne projekty badawcze.

Informacja

Instytut Tomistyczny wypracował własny system gromadzenia informacji naukowej z zakresu teologii, filozofii i chrześcijańskiej nauki społecznej. Na bieżąco śledzono publikowane w różnych krajach bibliografie, biuletyny, periodyki, recenzje itp. Uzyskane informacje odnotowywano na fiszkach zawierających dokładny opis bibliograficzny publikowanych pozycji oraz krótkie ich streszczenie. Fiszki klasyfikowano według przeszło 17 tysięcy haseł rzeczowych. Pozwalało to na szczegółowe śledzenie poszczególnych dyskusji.

Gromadzenie informacji zaowocowało następującymi przedsięwzięciami:

A. Opracowywano biuletyny informujące teologów o literaturze i stanie zagadnień z zakresu eklezjologii, mariologii, sakramentologii, teologii życia wewnętrznego, duszpasterstwa oraz aktualiów życia Kościoła i publikowano je regularnie w „Ateneum Kapłańskim”. W ten sposób przedstawiono m.in. w okresie posoborowym literaturę związaną z obradami Vaticanum II.

B. Przygotowano i opublikowano (dwa wydania: w 1958 i w 1968 roku) katalog czasopism teologicznych dostępnych w 68 bibliotekach polskich, który objął 1854 tytuły.

C. Wspólnie z Komisją Bibliograficzną Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie opublikowano Informator bibliograficzny obejmujący zestaw ukazującej się w Polsce literatury z zakresu teologii, historii Kościoła i filozofii chrześcijańskiej.

D. Opracowano katalog Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX wieku, Lublin 1988, 939 s. Obejmuje on 1091 tytułów czasopism znajdujących się w bibliotekach polskich.

Prace badawcze i wydawnicze

Instytut prowadził prace badawcze w pięciu sekcjach: teologicznej, historycznej, teologii wschodniej, teologii rodziny, kultury. Wypracowano metodę pracy interdyscyplinarnej: sekcje składały się ze specjalistów z różnych dziedzin. Pozwalało to na wszechstronne ujęcie studiowanych zagadnień, inspirowało do dalszych badań.

Sekcję teologiczną tworzyli bibliści, patrolodzy, liturgiści, historycy doktryn, dogmatycy, moraliści i pastoraliści. Pracowała przez 15 lat nad zagadnieniami z dziedziny prawa naturalnego, mariologii, ekonomii zbawczej, pneumatologii i nauki Soboru Watykańskiego II. Rezultatem prac były następujące publikacje:

• Gratia Plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, Poznań 1965.
• Drogi zbawienia, Poznań 1971.
• Nauka Soboru Watykańskiego II, Poznań 1975.
• Der Heilige Geist im Leben der Kirche, Lipsk 1979.
• Napełnieni Duchem Świętym, Poznań 1982.
• Historia dogmatyki w Polsce XVIII–XX wieku, Lublin 1975 (część publikowanego przez KUL zbiorowego dzieła Dzieje teologiikatolickiej w Polsce).

Ponadto pracowano nad przekładami współczesnych dzieł teologicznych, które wydano w ramach serii „Studia Instituti Thomistici” w dwóch tomach: Tajemnica Boga, Poznań 1967 oraz Tajemnica Chrystusa, Poznań 1969.

 

Sekcja historyczna. Celem jej działalności było gruntowne przebadanie rozwoju chrześcijańskiej myśli religijnej w Polsce w okresie rozbiorów. Opracowywano periodyki i pamiętniki z XIX i początku XX wieku. Na podstawie zebranych materiałów, które i dziś stanowią poważną pomoc dla prowadzących badania nad tym okresem, prof. Daniel Olszewski opublikował monografię pt. Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996.

 

Sekcja kultury. W ramach tej sekcji szukano odpowiedzi na pytania postawione przez Sobór Watykański II, zwłaszcza przez konstytucję O Kościele w świecie współczesnym. Po obiecujących początkach badań nad dziełem literackim jako nośnikiem wartości humanistycznych ze względu na wycofanie się kilku osób sekcja zawiesiła swoją działalność.

 

Sekcja teologii wschodniej. Uznano za nieodzowne prowadzenie przygotowań do dialogu z Kościołami wschodnimi poprzez gromadzenie źródeł i ich opracowywanie. Wycofanie się z projektu o. Aleksandra Hauke-Ligowskiego OP uniemożliwiło dalszy rozwój sekcji.

 

Sekcja teologii rodziny. Problem współczesnej polskiej rodziny uznano za szczególnie ważny. W 1974 roku przeprowadzono wraz z Instytutem Rodziny KUL-u ankietę socjologiczną na temat modelu rodziny chrześcijańskiej w Polsce. Wyniki opublikowano w „Rocznikach Nauk Społecznych”. Działalność sekcji przerwała śmierć o. Bernarda Przybylskiego.

 

Po śmierci o. Bernarda Przybylskiego dyrektorem Instytutu Tomistycznego w latach 1979–2002 był o. dr Kazimierz Marciniak. W tym czasie IT skoncentrował się na przygotowaniu wydań krytycznych i badaniach dzieł teologicznych polskiego średniowiecza. W serii ATK „Textus et Studia Historiam Theologiæ in Polonia Excultæ Spectantia” wydano przy współpracy z IT 18 dzieł różnych autorów, m.in.:

• Jakub z Paradyża, Opuscula inedita, ed. S. A. Porębski, Warszawa 1978, 528 s.
• Stanisław ze Skarbimierza, Wybór tekstów dotyczących reformy Kościoła, ed. S. A. Porębski, Warszawa 1978, 410 s.
• Jan Falkenberg OP, Krakowska redakcja „De monarchia mundi”, ed. W. Seńko, Warszawa 1986, 294 s.

 

Ponadto Instytut inspirował publikację kilkunastu innych pozycji z zakresu studiów mediewistycznych, m.in. książki wchodzące w skład zapoczątkowanej w tym czasie serii „Studia Przeglądu Tomistycznego”:

• W. Seńko, Piotr Wysz i jego dzieło „Speculum aureum”, Warszawa 1996, 348 s.
• Peregrinus de Opole, Sermones de tempore et de sanctis, ed. R. Tatarzyński, Warszawa 1997, 630 s.
• Henricus Bitterfelsd de Brega, Tractatus De vita contemplativa et activa, Warszawa 2003, 190 s.

 

Cennym dorobkiem Instytutu tego okresu jest także systematyczna publikacja „Przeglądu Tomistycznego” (do 2003 roku pojawiło się 9 tomów przygotowanych przez o. Kazimierza Marciniaka). Wieloletnia działalność o. Kazimierza Marciniaka została uhonorowana przez generała Zakonu Dominikanów przyznaniem mu w 2003 roku tytułu magistra świętej teologii.

 

Od 2002 do 2010 roku dyrektorem Instytutu Tomistycznego był o. dr Michał Paluch. Prowadzone pod jego kierunkiem projekty dotyczyły głównie dzieła i myśli św. Tomasza z Akwinu, a ich owocem są liczne publikacje we współpracy z oficynami wydawniczymi W drodze oraz Marek Derewiecki (patrz: Publikacje). Na szczególne uznanie zasługuje tu monumentalne tłumaczenie i komentarz do Quaestiones disputatae De potentia Dei, którego ostatni tom ukazał się na jesieni 2011 roku – praca zupełnie wyjątkowa na polskim rynku wydawnictw naukowych.

Ukazują się kolejne tomy „Przeglądu Tomistycznego”. Jego redaktorem naczelnym od 2005 do 2017 roku był prof. Zenon Kałuża (Paryż) historyk doktryn, zasłużony pracownik naukowy francuskiego CNRS. Dnia 16 kwietnia 2011 roku, za zasługi dla Instytutu Tomistycznego, prof. Zenon Kałuża został odznaczony Medalem św. Jacka, przyznawanym przez Polską Prowincję Dominikanów „przyjaciołom i dobrodziejom”. W 2017 roku redaktorem naczelnym został o. prof. Bogusław Kochaniewicz OP (Poznań), teolog z Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

 

Od października 2010 roku dyrektorem IT został o. dr Paweł Krupa OP. Jako historyk teologii odnowił on własną serię wydawniczą IT „Biblioteka Instytutu Tomistycznego. Teksty i studia”, w której jak dotąd ukazały się następujące tytuły:

• P. Lichacz OP, Did Aquinas Justify the Transition from 'Is’ to 'Ought’?, Warszawa 2010, 332 s.
• Ricardus Knapwell, Quaestiones disputatae de verbo, ed. Zbigniew Pajda O.P., Warszawa 2011, 198 s.
• Juliusz Domański, Scholastyka i początki humanizmu w myśli polskiej XV wieku, Warszawa 2011, 334 s.
• red. Michał Paluch OP, Piotr Lichacz OP, Dominicans and the Challenge of Thomism, Warszawa 2012, 346 s.
• Michał Paluch OP, Dlaczego Tomasz, Warszawa 2012, 259 s.
• Paweł Krupa OP, Une grave querelle. L’Université de Paris, les mendiants et la conception immaculée de la Vierge (1387-1390),Warszawa 2013, 343 s.

 

W tym samym 2010 roku kierownikiem Biblioteki IT został o. Mateusz Łuksza OP, który kontynuował modernizację oraz rozwój jej narzędzi i zasobów.

W roku 2013 stanowisko kierownika Biblioteki objął o. Tomasz Pękala OP. W tym samym roku Biblioteka otworzyła szerzej swe podwoje, umożliwiając korzystanie ze swoich zbiorów w sposób regularny, bardziej przystępny dla badaczy i studentów.