Scriptum super libros Sententiarum

Komentarz do czterech ksiąg Sentencji Piotra Lombarda to pierwsze duże dzieło Tomasza; owoc jego nauczania jako bakałarza sentencjariusza na początku pierwszego okresu pobytu w Paryżu (1252–1254); dzieło nie było jeszcze ukończone, kiedy Tomasz rozpoczął działalność jako mistrz (1256). Bardziej niż zwykły komentarz, w tym obszernym zbiorze zagadnień podnoszonych w związku z tekstem Lombarda, obejmującym całą materię teologii, należy widzieć samodzielne i pełnoprawne dzieło teologiczne, ukazujące myśl i opcje Tomasza. Zdaniem Ptolemeusza z Lukki, Tomasz miał ponownie podjąć pracę nad swoim komentarzem do Sentencji w Rzymie, zanim go zarzucił na rzecz Summy teologii. Powrót do tej pracy jest poświadczony w rękopisie z Oksfordu (Lincoln College, lat. 95), wokół którego pod koniec XX wieku rozwinęła się szeroka dyskusja.

W jednej z najpoważniejszych recenzji, które zostały poświęcone niniejszej książce, nieodżałowany W. H. Principe („The Thomist” 58, 1994, s. 489–499), po przypomnieniu rozmaitych opinii na ten temat, wyraził zdziwienie, że przypisałem św. Tomaszowi cztery lata na nauczanie (1252–1254) i pisanie (1254–1256) komentarza do Sentencji Lombarda, co wydaje mu się „a rather minimal duty” (s. 491). Gauthier (Léon, t. 25/2, s. 480–483) ze swej strony bez obaw określa, w którym roku szkolnym powstała która księga: pierwsza – w 1253–1254; druga – w 1254–1255; trzecia – w 1255–1256; czwarta – w 1256–1257. Nie podaje innych argumentów, które go skłaniają do datowania początku tego nauczania dopiero na 1253 rok, ale jeśliby przyjąć to datowanie – pozostawiające wątpliwości – należałoby doprecyzować (co sam mówię za Wilhelmem z Tocco), że ostatnia data może odnosić się tylko do pracy nad księgą IV, gdyż w tym okresie, co przyjmuje sam Gauthier (s. 485), Tomasz już rozpoczął pracę nad De veritate (1256–1259).

Znacznie bardziej przekonują nas poparte solidnymi argumentami wnioski, jakie wysuwa o. Adriano Oliva w swojej pracy doktorskiej, wspomnianej w związku z datą Super Isaiam (zob. Les débuts de l’enseignement de Thomas d’Aquin). Podobnie jak my, przyjmuje on podział na dwa lata poświęcone nauczaniu, co było regułą w tamtych czasach, i dwa lata poświęcone na ostateczną redakcję – z pewnością znacznie obszerniejszą od nauczania przekazywanego ustnie. Jeśli iść za Olivą, który przyjazd Tomasza do Paryża datuje na wrzesień 1251 roku, na Paryż można przesunąć także wykład o Księdze Izajasza, pozostając przy zaproponowanej przez nas dacie (1251–1252) powstania komentarza (sytuowanego jednak przez nas w Kolonii); w tej perspektywie ramy komentarza do Sentencji nie ulegają zmianie (1252–1256). Jeśli jednak chcemy jednocześnie utrzymać wyjazd Tomasza do Paryża w 1252 roku i w tymże mieście usytuować wykłady Super Isaiam, to w takim razie początek nauczania Sentencji trzeba przesunąć o rok, na wrzesień 1253 roku. Mamy wówczas dwie hipotezy do wyboru: albo skrócić poświęcony im czas do trzech lat (1253–1256); w ten sposób dwa pierwsze lata byłyby przeznaczone na nauczanie, a przygotowanie do wydania zajęłoby tylko jeden rok – co usatysfakcjonowałoby Principe’a; albo też przesunąć o jeden rok zakończenie całości (1253–1257), co jest zgodne z poglądem Gauthiera, ale pociąga za sobą tę niedogodność, że nakładałoby się to na czas pracy nad De veritate, o czym właśnie wspomnieliśmy. Sądzimy raczej, że lepiej jest przyjąć całościową propozycję ojca Olivy: utrzymać Super Isaiamw latach 1251–1252 (niezależnie od miejsca), a Sentencje pod datą zaproponowaną na początku: lata 1252–1256, z podziałem na dwa lata nauczania i dwa lata na prace edytorskie. Jeśli chcemy odpowiedzieć na zastrzeżenie Principe’a, można podkreślić z jednej strony fakt, że wówczas Tomasz mimo swojego geniuszu był jeszcze tylko początkującym wykładowcą (czego mamy dowody!), a z drugiej strony, że przez ostatnie dwa lata tego okresu musiał również pełnić obowiązki „bakałarza, który przeczytał Sentencje” (dopiero później jest mowa o „uformowanym bakałarzu”) – czyli przede wszystkim asystować swojemu mistrzowi podczas dysput.